ปัญหาน้ำเสีย น้ำท่วมขัง และการขาดพื้นที่สีเขียว ถือเป็นความท้าทายสำคัญของชุมชนเมืองในหลายพื้นที่ โดยเฉพาะชุมชนปทุมธานีที่ต้องเผชิญกับคุณภาพน้ำที่เสื่อมโทรมจากกิจกรรมประจำวันและการจัดการน้ำที่ยังไม่เป็นระบบ เพื่อแก้ไขปัญหาเหล่านี้ คณะสถาปัตยกรรมศาสตร์และการผังเมือง มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ นำโดย Associate Professor Kim Neil Irvine, Ph.D. และ ผู้ช่วยศาสตราจารย์ ฟ้า ลิขิตสวัสดิ์ และ ร่วมกับสถาบันเทคโนโลยีแห่งเอเชีย (AIT) และสถาบันพัฒนาองค์กรชุมชน (CODI) จึงได้ดำเนินโครงการวิจัยและออกแบบ “การพัฒนานวัตกรรมการบำบัดน้ำและใช้หมุนเวียน เพื่อยกระดับคุณภาพชีวิต ชุมชนปทุมธานีโมเดล” โดยได้รับการสนับสนุนจาก Lien Foundation และ Nanyang Technological University (NTU), Singapore

การแก้ปัญหาผ่านนวัตกรรม
หัวใจสำคัญของโครงการคือการพัฒนาระบบบำบัดน้ำเสียประเภท greywater ด้วยนวัตกรรม สวนบำบัดน้ำแนวตั้ง ที่ใช้วัสดุกรองและพืชพรรณในการปรับปรุงคุณภาพน้ำ ระบบนี้สามารถบำบัดน้ำเสียได้ถึง 9 ลูกบาศก์เมตรต่อวัน และนำน้ำที่ผ่านการบำบัดกลับมาใช้ประโยชน์ใน สวนชุมชนรวมกว่า 2,100 ตารางเมตร ซึ่งถูกออกแบบให้เป็นทั้งพื้นที่สีเขียวและพื้นที่สาธารณะของชุมชน
สวนชุมชนถูกออกแบบในหลายรูปแบบ ทั้งสวนไม้ทานได้ สวนสมุนไพร และสวนไม้ประดับ ช่วยเพิ่มความสวยงามและคุณค่าในการใช้งาน มีการปรับภูมิทัศน์โดยรวมให้เอื้อต่อคุณภาพชีวิตที่ดีขึ้น

การมีส่วนร่วมของชุมชน
จุดเด่นของโครงการนี้คือ การมีส่วนร่วมของชุมชนในทุกขั้นตอน ตั้งแต่การประชุมหารือเพื่อระบุปัญหาและความต้องการของคนในพื้นที่ การเก็บข้อมูลคุณภาพน้ำ การกำหนดตำแหน่งการก่อสร้าง ไปจนถึงการออกแบบร่วมกับนักวิจัยและนักศึกษา ผ่านกิจกรรมระดมความคิดเห็นและการนำเสนอแนวทางการออกแบบ
การก่อสร้างสวนบำบัดน้ำยังใช้ฝีมือและทักษะจากทีมช่างในชุมชน ร่วมสร้างสรรค์ผลงานต้นแบบนวัตกรรมผนังบำบัดน้ำ ส่งผลให้เกิดความรู้สึกเป็นเจ้าของร่วม และเพิ่มโอกาสในการดูแลรักษาโครงการอย่างยั่งยืน

การบูรณาการกับการเรียนการสอน
โครงการนี้ยังถูกบูรณาการกับการเรียนการสอนในรายวิชาของนักศึกษาภูมิสถาปัตยกรรม และสาขาอื่นๆที่เกี่ยวข้อง มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์รวมถึง AIT โดยนักศึกษาได้มีโอกาสทำงานร่วมกับชุมชนจริง ฝึกการออกแบบที่ตอบโจทย์ข้อจำกัดของพื้นที่ และเรียนรู้การทำงานข้ามศาสตร์ร่วมกับนักวิจัยและชุมชน ถือเป็นการสร้างการเรียนรู้แบบลงมือทำ (experiential learning) ที่มีคุณค่า กิจกรรมออกแบบสวนชุมชนฅนปทุมโมเดลที่ผ่านมา มีผู้เข้าร่วมกิจกรรม 62 คน เป็นสมาชิกชุมชน 42 คน และทีมวิจัยและจัดงาน 20 คน

ผลลัพธ์และความยั่งยืน
โครงการนี้ไม่เพียงแก้ปัญหาน้ำเสียและน้ำท่วมซ้ำซาก แต่ยังต่อยอดสู่การสร้างรายได้ทางเลือกแก่ชุมชน เช่น การปลูกพืชผักและสมุนไพรในสวนบำบัดน้ำเพื่อจำหน่าย นอกจากนี้ยังช่วยเสริมสร้างศักยภาพของคนในพื้นที่ ทั้งในด้านการจัดการน้ำ การดูแลพื้นที่สีเขียว และการพัฒนาเป็นแหล่งเรียนรู้ของสังคม ด้วยงบประมาณสนับสนุนการวิจัยกว่า 5.3 ล้านบาท (รวมงบก่อสร้างกว่า 2.2 ล้านบาท)
จากผลการดำเนินงาน โครงการปทุมธานีโมเดลจึงนับเป็น ต้นแบบการจัดการน้ำอย่างครบวงจรที่ขับเคลื่อนด้วยการมีส่วนร่วมของชุมชน และยังเป็นตัวอย่างของการบูรณาการวิจัย การเรียนการสอน และการบริการวิชาการที่สามารถยกระดับคุณภาพชีวิตและสร้างความยั่งยืนได้อย่างแท้จริง